هنر خياطي با دست بيش از 200 هزار سال قدمت دارد، در سال 1790 نخستین چرخ خیاطی توسط توماس ساینت (تامیس سنت) انگلیسی به ثبت رسیده است که هدف از ساخت آن بیشتر دوختن چیزهای چرمی بود اما مخترع این اثر نتوانست از اختراع خود سودی ببرد و هرگز این وسیله مورد استفاده قرار نگرفت. پس از آن در سال 1810 میلادی بالتازار کرمز آلماني توانست یک چرخ اتوماتیک را اختراع کند که البته این اختراع هیچگاه به ثبت نرسید و مورد استفاده قرار نگرفت .

اولین چرخ خیاطی

در سال 1818 میلادی جان آدامز، و جان ناولز با تلاش های فراوانی توانستند اولین چرخ خیاطی آمریکایی را اختراع کنند اما اين وسيله نيز قبل از اينکه بتواند خروجي هاي مفيدي توليد کند، خراب شد و مورد استفاده قرار نگرفت .

“بارتلمی تیمونیه” فرانسوی نخستین کسی هستند که در سال 1830 اولین چرخ عملی را اختراع کردند که خیاطان هموطن ایشان گمان می کردند با این اختراع جدید کاسبی آنها کساد خواهد شد شبانه به خانه او حمله کرده و اختراع او را آتش زدند اما این ایده ساخت ماشین دوزندگی چیزی نبود که از ذهن ها برود.

سال ها بعد (1845 میلادی) بار دیگر ماشین های دوخت و دوز در امریکا اختراع و به ثبت رسیده است و این مدل که به مدل های چرخ های امروزی شباهت زیادی داشت در همه جای جهان به کار گرفته شد.

اولین ثبت اختراع برای خیاطی

اولين ثبت اختراع چرخ خیاطی در آمريکا، توسط «الياس هاو» در سال 1846 صورت گرفت که دارای یک سوزن سوراخ دار بود و برای دوخت از دو منبع نخ استفاده میکرد .

چرخ و تکامل آن به مرور

بعد از آن در سال 1850 میلادی آيزاک سينگر روش دوخت همزمان از پايين و بالارا ابداع کرد و توانست اولین چرخ خیاطی  تجاری موفق را تولید کند که با استفاده از حرکت پا کار مي کرد . اولين چرخ هاي خياطي مکانيکي در کارخانه ها و تولیدی های عمده لباس مورد استفاده قرار می گرفتند و در سال 1889 ميلادي، چرخ های خياطي قابل استفاده در منازل طراحي و به بازار عرضه شدند و در نهایت در سال 1905ميلادي، چرخ های خياطي برقي در سطح وسيعي مورد استفاده قرار گرفت. در ایران نیز کارخانه سینگر در تهران، خیابان پانزده خرداد نمایندگی دایر کرد که کسانی که چرخ خیاطی خریداری می کردند زیر نظر مربی آمریکایی دوره های آموزش خیاطی با چرخ را می گذراندند.

شغل خیاطی از پیشه های قدیمی در تهران و روزگار قاجار بود که تعداد بسیاری از افراد به این پیشه روی آورده بودند. خیاط به کسانی گفته می شد که در کار دوخت و دوز البسه از زنانه و مردانه دست داشتند و در دارالخلافه به سه صورت انجام می شد:

1- دوزندگان رسمی که دکان و تشکیلاتی داشتند و لباس ها را طبق الگو می دوختند و مشتریان آن اعیان، اشراف، رجال، پسر حاجی ها و فکلی نماها بودند.

2- خیاطان بازاری که محل شان در بازار دوخته فروشی ها (سرای امیر) بود که البسه بازاری تهیه می کردند و در اختیار مردم می گذاشتند. این لباس ها به نسبت ارزان تر بود و هر کسی به بازار می رفت، هر لباسی را که اندازه اش بود با قیمت ناچیزی می خرید.

3- زن های خانه دار که خیاطی بلد بودند و برای اهل خانه خود لباس می دوختند، اضافه وقت شان را به دوختن لباس های اشخاص غریبه اختصاص می دادند. در هر صورت خیاطی، کاری سخت به شمار می آمد که در قبال کار زیاد، دستمزد اندکی دریافت می شد و در آن ایام کمتر خیاطی را می شد پیدا کرد که دارای قیافه ای بشاش باشد چه کسی که با چرخ کار می کرد و چه آنکه چرخی نداشت.

خیاطان به تلافی اجرت کم شان، حیله های مختلفی را به کار می بردند از آن جمله که عده ای از آنها ابتدا پارچه مشتری را قیچی می زدند و آن هنگام هرچقدر که زورشان می رسید اجرتش را دریافت می کردند و مشتری را گیر می انداختند و یکی دیگر آنکه از مشتری پارچه زیادی مانند یک توپ پارچه می خواستند که با این کار از پارچه های مردم سرقت می کردند.

ورود چرخ خیاطی به ایران

در زمان مظفرالدین شاه و هنگام سفر ایشان به فرنگ صورت گرفت که در ابتدا چندان مورد استقبال قرار نگرفت چرا که مردم براین باور بودند که پارچه با چرخ خیاطی جویده می شود و دوام آن کم می‌شود اما مدتی بعد سهولت و سرعت باعث شد که چرخ خیاطی جای خود را در زندگی ایرانیان باز کند و به یکی از اقلام اصلی منزل تبدیل شود.

گرچه اولین چرخ خیاطی در ایران توسط مظفرالدین شاه از سفر فرنگ آورده شد اما سال‌ها طول کشید تا این اختراع جدید جای دوخت و دوز به روش سنتی را گرفت و فراگیر شد.

با این حال ورود چرخ خیاطی به ایران که سرعت و کیفیت کار خیاطی را چندبرابر می‌کرد تا زمان مظفرالدین شاه و سفر او به فرنگ صورت نگرفت؛ حتی پس از آنکه شاه این اختراع فرنگی را به همراه یک خیاط قفقازی به تهران آورد تا لباس درباریان توسط آن دوخته شود هم مردم با این باور که پارچه با چرخ خیاطی جویده می شود و دوام آن کم می‌شود، چندان اقبالی به آن نشان نمی دادند اما سهولت و سرعت باعث شد چرخ خیاطی جای خود را در زندگی ایرانی باز کند تا آنجا که به یکی از وسایل منزل و اقلام جهیزیه دختران دم بخت تبدیل شد.

تهرانی ها در ابتدا نسبت به این ابزار فرنگی روی خوش نشان ندادند چرا که بر این باور بودند این وسیله ساخت فرنگستان است و دوختن لباس با آن جایز نیست و پارچه نجس می شود و اینکه دندانه های چرخ خیاطی باعث جویده و بی دوام شدن پارچه می شود.

با همه این تفاسیر چرخ خیاطی های گلدفینگر که عوام به آن گل فینگل می گفتند در یک مغازه عتیقه فروشی شخصی ارمنی تبار در انتهای خیابان لاله زار به معرض فروش گذاشته شد که در کمتر از شش ماه، توسط خیاطان خریداری شد. گلدفینگر برای جلب مشتری، نیز فروشگاهی در بازارمرغی و بخشی از بازار بزازها با معلمانی که به تدریس خیاطی با چرخ می پرداختند دایر کرد. مشتریان این فروشگاه که در ابتدا باید آموزش می دیدند شامل دو دسته بودند.

نخست مشتریانی که باهوش بوده و به راحتی کار با چرخ را یاد می گرفتند و مشتاقانه چرخ خیاطی را می خریدند و عده ای نیز افراد بی استعداد و بی حوصله ای بودند که نیمه کاره آموزش را رها می کردند و سراغ همان نخ و سوزن می رفتند. بعد از گذشت چند سال، به تدریج چرخ خیاطی توانست در میان وسایل منزل جای خود را پیدا کند و زن ها به دلیل خودنمایی و چشم و هم چشمی از عمده ترین خریداران این وسیله بودند که کنار اتاق مهمانخانه چرخ را روی میزی قرار می دادند و رویش را با روچرخی می پوشاندند و به دیگران فخر می فروختند.

بعد از مدتی نیز از وسایل پر اسم و آوازه جهاز دختران شد تا آنجا که برای فرستادن جهیزیه به خانه شوهر، چرخ خیاطی در طبقه دوم و پشت سر آینه و چراغ قرار می گرفت. دسته دوم خریداران این ابزار فرنگی، مردان خیاط بودند. اما در اوایل کارشان مشتریان برای لباس های دوخته شده با چرخ، نسبت به لباس هایی که با نخ و سوزن دوخته می شد مزد کمتری می پرداختند چرا که اعتقادشان بر این بود که دوختن لباس با چرخ خیاطی در طی نصف روز تمام می شود و در نتیجه خیاط باید پول کمتری دریافت کند.

ما خوشحالیم که امروز صنعت خیاطی و پوشاک به اندازه ای پیشرفت کرده که باران دخت توانسته با استفاده از جدیدترین دستگاه ها و چرخ های موجود در دنیا مانتو اداری با کیفیت مثال زدنی تولید و عرضه کند.